Ridder in de Orde van het Gulden Vlies, 1505
Hij trad, net als zijn voorganger Engelbrecht II, in dienst van Filips de Schone. In 1504 werd hij drossaard van Brabant. Op 17 november 1505 nam Filips de Schone hem op in de Orde van het Gulden Vlies. Op 31 december 1510 werd hij aangesteld als kastelein van Slot Loevestein. Van 1515-1521 was hij stadhouder van Holland en Zeeland. Zijn carrière ontwikkelde zich voorspoedig. Hij werd één van de gouverneurs over de jonge Karel V met wie hij een goede band opbouwde. Híj speelde een belangrijke rol als zijn legeraanvoerder in de Italiaanse Oorlog (1521-1526). Tussen 1522 en 1530 verbleef Hendrik III als raadsman en opperkamerheer van Karel aan diens hof in Spanje. In 1524 trouwde hij op aanbeveling van Karel met de zestienjarige Mencía de Mendoza, die als dochter van Rodrigo de Mendoza uit één van de rijkste en aanzienlijkste geslachten van Spanje stamde. In 1530 was hij direct betrokken bij de kroning van Karel V tot keizer in Bologna.
Breda en de renaissance, 1530
In de jaren dertig van de zestiende eeuw liet Hendrik III het kasteel van Breda verbouwen tot een toonaangevend renaissancepaleis naar Zuid-Europees voorbeeld. Hiervoor stelde hij de schilder-architect Tommaso Vincidor da Bologna aan, een leerling van Rafael. Daarmee introduceerde hij de vormentaal van de renaissance in Nederland. Bij het paleis liet hij een tuin aanleggen naar Italiaans voorbeeld, ter plaatse van het latere Valkenbergpark. Het paleis werd opgenomen in een nieuwe stadsomwalling in 1531. Deze omwalling werd gebouwd volgens het systeem dat later bekend is geworden als het Oud-Italiaanse vestingstelsel. Het paleis kan daarom worden gezien als een palazzo in fortezza.De twee zevenzijdige geschutstorens bij het Spanjaardsgat en het Blokhuis op het kasteelcomplex zijn nog overblijfselen uit deze periode.Nadat hij zijn paleis voltooid had liet hij aan het Kasteelplein een stallencomplex bouwen, ook in renaissancestijl. Bij een verbouwing in 1883 werd een gedeelte van de renaissance-gevelmuur afgebroken en naar het Rijksmuseum in Amsterdam overgebracht. Daar is de muur sinds 2013 weer te bezichtigen.
Hendrik III liet in dezelfde periode ook de Grote Kerk gedeeltelijk moderniseren en uitbreiden met de Prinsenkapel. Hij richtte in de kerk twee grafmonumenten op ter ere van zijn geslacht, één in laatgotische- en één in vroegrenaissance stijl. Aan de buitenzijde, bij het koor van de kerk, is goed zichtbaar hoe gotiek en renaissance samenkomen. Gotische vensters zijn gecombineerd met engeltjes en plantmotieven uit de Italiaanse renaissance.
Het Mastbos, 1514
Graaf Hendrik III introduceerde door zijn bouwactiviteiten niet alleen de renaissance in Nederland en Breda, hij had ook vernieuwende ideeën over de bosbouw. Ten zuiden van Breda liet hij het Mastbos aanleggen. Het is een van de oudste productiebossen van Nederland. Behalve voor de levering van bouwmateriaal, diende het bos ook als jachtgebied.
Vorstelijke bezoeken
Verschillende malen zijn personen met keizerlijke of koninklijke waardigheid in Breda op bezoek geweest bij graaf Hendrik III. Hoe luisterrijker de ontvangsten die hij hier zijn vorst kon bereiden, hoe meer status hij had. In 1516 kwam keizer Karel V in Breda op bezoek, volgens de rekeningen. Hij logeerde in het Huis Valkenberg bij het paleis. Het Huis Valkenberg was dus nog goed genoeg om een koning te huisvesten.
Begrafenis, 1538
De graaf stierf te Breda op 14 september 1538 en werd in de Grote Kerk begraven onder het renaissance grafmonument dat hij had laten oprichten voor zijn oom Engelbrecht II. Het is niet uitgesloten dat Hendrik III van plan was in de Prinsenkapel een tweede monument voor zichzelf op te richten.
Eenvoudige grafplaat, 1938
De grafkelder werd geopend in 1937. De resten van Hendrik III lagen in een loden kist met het opschrift ‘1538 Henri III Comte de Nassav’. De stoffelijke resten werden in nieuwe bronzen kisten gelegd en de grafkelder werd weer afgesloten met een nieuwe sluitsteen. Hierop staat te lezen: ‘Sluitsteen van den grafkelder van de laatste leden der geslachten van Nassau en Oranje-Nassau die te Breda zyn bygezet.’ Daaronder zien we de wapens van Hendrik III en René van Chalon, beide met de keten van de Orde van het Gulden Vlies en hun namen en overlijdensjaren. Daaronder staat het wapen van Anna van Egmond, gravin van Buren met haar naam en overlijdensjaar en de naam van haar dochtertje Maria.
De Graaf Hendrik III-laan
In 1937 werden er plannen gemaakt een nieuwe weg dwars door de stad aan te leggen over de te dempen Haven, de Noord-Zuiddoorbraak. Deze zou helemaal doorgetrokken worden naar het Mastbos. Het gedeelte in Boeimeer werd zeer passend de Graaf Hendrik III-laan genoemd. De doorbraak moest immers een nieuwe verbinding vormen tussen het Kasteel en het Mastbos, beiden scheppingen van graaf Hendrik III. Uiteindelijk zijn van het plan slechts enkele fragmenten voltooid.
Literatuur
V. van der Aura, Geschiedkundige bijdragen betreffende het Norbertinessenklooster van St.-Catharinadal (Oosterhout, 1894).
F.A. Brekelmans, ‘De Buitenpoort van het Kasteel en de Bossche Poort’, in Jaarboek de Oranjeboom XIV (1961).
A. Erens, ‘Sint-Catharinadal en de urbanisatieplannen van graaf Hendrik III van Nassau, te Breda 1531-1551’, in Analecta Praemonstratensia, 1936, p. 143-172.
Thomas Ernst van Goor, Beschryving van stadt en lande van Breda (’s-Gravenhage, 1744).
Jac. H. van Hooydonk, Graaf Hendrik III van Nassau-Breda en zijn stad 1504-1538 (Breda, 1995).
J.H.H. Houwing, De afbeeldingen van Graaf Hendrik III van Nassau-Breda tijdens den intocht en de kroning van Karel V te Bologna door ooggetuigen geteekend (Breda, z.j.).
J.H.H. Houwing, ‘Graaf Hendrik III van Nassau-Breda bij den intocht van Karel V te Bologna’, in Mededeelingen van het Nederlandsch Historisch Instituut te Rome, 1939, p. 47-55.
W. Kuyper, The triumphant entry of Renaissance architecture into the Netherlands ; the Joyeuse Entrée of Philip of Spain into Antwerp in 1549, Renaissance and Mannerist architecture in the Low Countries from 1530 to 1630 (Alphen aan den Rijn, 1994). 44-F-32A+B.
Gerard Otten, ‘Van grenspalen tot schampstenen; een speurtocht naar kleine, maar waardevolle Bredase monumenten’, in Archivaria, periodiek van het Stadsarchief Breda, nummer 7, december 2001.
Gerard Otten, ‘De Nassaustraatnamen in Breda, een verkenning’, in Engelbrecht van Nassau, jaargang 2010, nummer 4.
Gerard Otten, ‘De Noord-Zuiddoorbraak en de Graaf Hendrik III-laan, Mislukte plannen voor een monumentale Nassau-as in Breda, 1936-1959’, in Engelbrecht van Nassau, jaargang 2012, nummer 1, 2 en 3.
Gerard Otten, ‘Breda als residentiestad van de Nassaus, Een van de grootste residentiesteden in de Nederlanden in het begin van de zeventiende eeuw’, in ErfgoedBrief Breda nummer 32, maart 2016. https://erfgoed.breda.nl/nieuws/breda-als-residentiestad-van-de-nassaus/
Cees van Raak, Heden vredig ontslapen, funeraire geschiedenis van het huis Oranje-Nassau (Bussum, 1995).
Th.M. Roest van Limburg, Het kasteel van Breda, aanteekeningen betreffende het voormalige prinsenhof te Breda (Schiedam, 1904).
J.P. van Roon, ‘De begrafenis van Graaf Hendrik III in 1538 te Breda’, in Engelbrecht van Nassau, 1996, p. 133-140.
S.A. Vosters, ‘Spaanse meningen over Hendrik van Nassau’, in Jaarboek de Oranjeboom LXI (2008).
G.W.C. van Wezel, R. Royaards-ten Holt en P. van Galen, Het paleis van Hendrik III graaf van Nassau te Breda (Zwolle en Zeist, 1999).
G.W.C. van Wezel, De Onze-Lieve-Vrouwekerk en de grafkapel voor Oranje-Nassau te Breda (Zwolle en Zeist, 2003).
