Opgraving KMA Huis Brecht 1992

1250 tot 1957

De 15e eeuwse beschoeiing wordt gedocumenteerd en ingetekend

In de winter van 1992 vond op het terrein van de Koninklijke Militaire Academie (K.M.A.) een proefopgraving plaats. De opgravingsput werd aangelegd op het perceel tussen de Kraanstraat, Huis Van Brecht en de Haven nabij de Duiventoren. Eind maart werd op hetzelfde terrein een noodopgraving gehouden ter plaatse van de oude scheidingsmuur tussen Huis Brecht en de voormalige parkeerplaats aan de Kraanstraat. Tegelijkertijd met dit onderzoek werd er in de kelder van Huis Van Brecht de restauratiewerkzaamheden archeologisch begeleid.

De drie werkputten geprojecteerd op de huidige topografie en op het minuutplan van 1824. In grijs het omliggende archeologische onderzoek

Aanleiding

Door een nieuw te bouwen behuizing voor de bewakingsdienst van de K.M.A. is de, in archeologisch opzicht waardevolle, ondergrond van het perceel direct bedreigd. Het doel van dit proefonderzoek was om de in 1988 aangetroffen bebouwing en havenstoep naar het noordwesten te kunnen volgen. Met een kraan werd een 18 meter lange en 5,5 tot 6 meter brede sleuf gegraven die later in het midden over een lengte van 14 meter en een breedte van ca twee meter nog eens werd verdiept tot de vaste (natuurlijke) ondergrond. In verband met de hoge profielwanden met het daaraan verbonden instortingsgevaar, is niet over de volle breedte van de sleuf verdiept.

Aanleg havenstoep

De oudst aangetroffen activiteit werd gevormd door de aanleg van de ''havenstoep'' aan de oever en deels in de bedding van de rivier de Mark. Deze havenstoep werd in de dertiende eeuw gebruikt als overslagplaats voor goederen die met schepen en schuiten over de Mark werden aangevoerd en hier werden gelost. Door op het talud van de, met keien bestrate, havenstoep met paard en kar te rijden kon men nabij het schip komen. In het verlengde van de werkput werd in 1988 het grootste deel van deze havenstoep vrijgelegd. De steile wanden van het talud waren uit plaggen opgebouwd, welke later overgingen in vlechtwerk wanden. Deze weken uit aan de oeverlijn.

Opvulling havenstoep

In de eerste helft van de 14de eeuw werd de havenstoep opgevuld met een dik pakket roestbruin zand. Dit pakket werd door een dubbele plaggenwal aan de oeverlijn van de rivier tegengehouden. Hierdoor kon deze vulling niet wegspoelen. Door sliblaagjes van leemrijk zand afgewisseld met humeuze laagjes kan worden afgeleid dat de rivierbedding tegen deze plaggenwal stroomde. Later spoelde een deel van de roestkleurige vulling van de havenstoep over de plaggenwal de rivier in. Dit was mogelijk aanleiding voor het aanleggen van een houten beschoeiing.

Wat stond er in de krant?

Aanleg houten beschoeiing of kade

Nadat de ondiepe rivierbedding door veengroei te ondiep was geworden voor het aanleggen van boten of schuiten, ontstond de behoefte aan een steile oever. Daarmee zou tevens land gewonnen worden. Twee houten kadeconstructies werden aangelegd, waarbij palen in de bodem werden gedreven en met horizontale planken werden bezet. Het is mogelijk dat de houten kadeconstructies enige tijd na elkaar zijn geplaatst, maar het lijkt aannemelijker dat de twee parallelle kadeconstructies tegelijkertijd zijn geplaatst waarbij de ruimte ertussen met struiken werd beplant. Tegen deze houten kadeconstructies, met daar tussenin struiken, stroomde de rivier. De ruimte die aan de landzijde ontstond, tussen de oude plaggenwal en de nieuwe houten kadeconstructie werd opgevuld met sterk humeus zwart zand De havenactiviteiten waren in deze periode niet op deze plaats bij deze constructie, omdat er een dichte begroeiing met struiken was. De havenactiviteiten waren vermoedelijk naar het zuidwesten verschoven richting de huidige Kraanstraat en de Vismarktstraat.

Links de afsluitende stenen kademuur met daarvoor de houten kaderesten. Rechts detailopname van de houtconstructie

Aanleg stenen kademuur

Nadat de rivier een tijdlang tegen deze houten kade aan heeft gestroomd, ontstond in de vijftiende eeuw de behoefte om deze houten kade te vervangen door een gemetselde stenen kademuur. Hiervan werd in eerste instantie een diepe, vrij brede muur aangelegd, welke mogelijk in een latere fase opnieuw werd verhoogd met een iets smallere muur. Deze stenen kademuur vormde de verbinding tussen de haven (rivier de Mark) en de kasteelgracht.

Nieuwe houten kade

op een later tijdstip is aan de noordwest zijde van deze bakstenen kademuur opnieuw een houten kade geplaatst. Dit keer met (een) stevige eikenhouten paal (palen) en dikke planken stevig bevestigd aan de palen met ijzeren nagels. De ontstane tussenruimte gevuld met stadsafval is heel precies dateerbaar in het tweede kwart van de achttiende eeuw 1725-1750). In dit laatste ophogingpakket werden afvalresten aangetroffen en menselijke skeletresten en naar verhouding veel ijzeren nagels: de spijkers van kisten: de grond was afkomstig van een geruimd kerkhof of uit de directe omgeving daarvan.

De jongste archeologische sporen: Resten van ovens en goten behorend bij19e eeuwse industriële activiteiten

Noodopgraving tussen Huis Brecht en de Kraanstraat

In maart 1992 zijn tijdens graafwerkzaamheden voor de aanleg van de funderingen van een nieuwe scheidingsmuur tussen de binnenplaats van Huis Van Brecht en de parkeerplaats aan de Kraanstraat over een lengte van ruim 40 meter resten van middeleeuwse woningen te voorschijn gekomen. De gegraven funderingssleuf lag op een voor ons cruciaal archeologische plek. In de eerste plaats zouden we muren kunnen aantreffen van de zijvleugel van Huis Brecht, dat in 1988 grotendeels opgegraven is. Daarnaast zouden we inzicht kunnen verkrijgen in eventuele middeleeuwse bebouwing richting Kraanstraat / Schoolstraat. De begrenzing aan de linkerzijdevan deze havenstoep was nooit aangetroffen en zou theoretisch verwacht kunnen worden in deze sleuf.

Links de sleuf die ontstond bij de afbraak van de tuinmuur van het huis Van Brecht. Rechts de zware muur die geïnterpreteerd wordt als een zijmuur van de havenstoep

Westzijde havenstoep

De oudste aangetroffen muur in de zuidzone van werkput 2 over bijna de gehele sleuf, had een lengte van bijna 24 meter en bestond hoofdzakelijk uit bakstenen met een formaat van 26 x 12,5 x 6,5/ 25 x 13 x 6). Deze muur vervangt een plaggenwand van de havenstoep. Van deze muur is geen insteek vastgesteld, bovendien bleek zich in de voegen van deze muur de bekende roodbruine opvulling van de dertiende eeuwse havenstoep te bevinden. De muur blijkt het westelijke spiegelbeeld te zijn van de (oostelijke) zwarte plaggenwand van de insteek van de dertiende eeuwse havenstoep. De functie van deze muur blijft onduidelijk: louter een verstevigingsmuur van de havenstoep of de fundering van een direct aan de stoep gelegen gebouw.
Nadat de havenstoep uit gebruik is geraakt, is de muur gedeeltelijk afgebroken en bedolven geraakt door de roodbruine opvulling van de havenstoep.

Nieuwe bouwactiviteiten

Na het plempen vonden er nieuwe bouwactiviteiten plaats. De oudste bouwactiviteiten vonden waarschijnlijk vanuit de toenmalige bocht van de Schoolstraat/Cingelstraat plaats. Bij deze opvolgende bebouwing heeft men zeker rekening gehouden met de vroegere oriëntatie van de havenstoep. Aan de westzijde van bovengenoemde muur is pal in de zwarte (westelijke) plaggenwand van de dertiende eeuwse havenstoep een muur met grote bakstenen gezet, met een iets afwijkende oriëntatie. Vermoedelijk hebben we hier te maken met de zijgevel van een 14e eeuws kanunnikwoning waarvan de resten in 1997 werden opgegraven.

Bebouwing Kraanstraat/Schoolstraat in de veertiende en vijftiende eeuw

In het vlak is een reeks van schuin georiënteerde muren waargenomen, die mooi op één rooilijn liggen. Het betreft hier een reeks van woonhuizen of een woonhuis met diverse (aan-)bouwfasen uit de veertiende - vroeg zestiende eeuw. In 1997 zijn naastgelegen muren aangetroffen die bij deze huizenreeks behoorden. (zie verder opgraving Kraanstraat 1997)

Noordelijke zijvleugel Huis Van Brecht

De zijgevel van de verdwenen noordvleugel van Huis Brecht werd aangetroffen. Deze vleugel van Huis Brecht is klaarblijkelijk tegen de achterkant van de reeks bovengenoemde veertiende - vijftiende eeuwse huizen aangebouwd.

Kademuur

In de uiterste hoek van de opgravingssleuf werd het verdere verloop van de zestiende eeuwse kademuur, aangetroffen in werkput 1, vastgesteld. De aansluiting met de toenmalige kademuur bij de havenkraan is onduidelijk.