De koepelgevangenis werd in de periode 1882-1886 gebouwd door Johan Frederik Metzelaar. Deze architect maakte veel ontwerpen voor justitie. Eerder realiseerde hij al de koepelgevangenis in Arnhem, die nagenoeg identiek is. Zijn zoon Willem Cornelis Metzelaar, was tijdens de bouw in Breda zijn assistent en volgde zijn vader op. Hij bouwde later ook nog de derde koepelgevangenis in Haarlem.
De theorie achter de ronde vorm voor een gevangenis kwam uit Engeland. Door deze vorm konden de bewakers de hele gevangenis overzien vanuit het midden. Dit panoptikonprincipe werd in 1791 bedacht door Jeremy Bentham. De term panoptikon komt uit het Grieks: pan=alle(s), optikon=zien. De koepel heeft een imposante kasteelachtige toegangspoort, die we ook terugzien bij de andere koepelgevangenissen en bij de gevangenis van Scheveningen. De ronde plattegrond van het koepelgebouw heeft een doorsnede van 63 meter en de totale hoogte is 37,9 meter. De enorme omvang van de centrale ruimte staat in schril contrast tot de kleine cellen. In de koepel wordt je als gevangene letterlijk heel klein.
De koepelgevangenis maakt onderdeel uit van een complex met onder ander bewaardershuisjes en het oude gerechtsgebouw, ook een ontwerp van Willem Cornelis Metzelaar.
De Koepelgevangenis
De Koepelgevangenis
Centrale bewakerspost met preekstoel (bron: GA Breda)
Welkom in de Koepel, zoals penintiaire inrichting De Boschpoort in de volksmond wordt genoemd. Je bent zojuist binnengekomen via een imposante kasteelachtige toegangspoort, die we ook terugzien bij de koepelgevangenis in Arnhem en bij de gevangenis van Scheveningen. De symboliek van deze architectuur is krachtig: wie hier binnengaat komt niet eenvoudig meer naar buiten. Gelukkig gelden er vandaag andere regels. Het imposante gevangenisgebouw heeft aan de binnenzijde een doorsnede van 53 meter en is 30,40 hoog. De enorme omvang van de centrale ruimte staat in schril contrast tot de kleine cellen. In de koepel word je als gevangene letterlijk heel klein. De architectuur is bewust gekozen om de gevangene te imponeren. De bedenker van het principe van de koepelgevangenis was een bijzonder man, die van zichzelf letterlijk een icoon heeft gemaakt. Maar daarover later meer.
Veranderde opvattingen
Aan het einde van de negentiende eeuw veranderden in Nederland en de rest van Europa de opvattingen over de rechtspraak en de omgang met verdachten en veroordeelden. Er kwamen nieuwe wetten. Een van de opvattingen was het cellulaire strafsysteem: gevangen moesten voortaan alleen op cel hun straf uitzitten. Vanwege de veranderende wetgeving en daarmee de wens voor nieuwe gevangenissen en gerechtsgebouwen, kreeg justitie een eigen bouwbureau. Dit bureau stond onder leiding van ingenieur-architect Johan Frederik Metzelaar. In de periode 1882-1886 realiseerde hij de bouw van de Bredase gevangenis. Eerder was hij al verantwoordelijk voor de bouw van de koepelgevangenis in Arnhem, die nagenoeg identiek is. Zijn zoon, Willem Cornelis Metzelaar, was tijdens de bouw zijn assistent. Hij volgde zijn vader op en bouwde de derde koepelgevangenis, in Haarlem.
De bedenker
Jeremy Bentham was een filosoof ten tijde van de Verlichting. In de achttiende eeuw ging men in Europa de wereld steeds rationeler benaderen. Op alle fronten gaf de Verlichting aanleiding tot de modernisering van de maatschappij. De denkers uit deze tijd hebben grotendeels onze huidige opvattingen op allerlei maatschappelijke gebieden gevormd. Ook Jeremy Bentham was zo’n denker. Hij was voor vrije handel, vrijheid van meningsuiting en gelijke rechten ongeacht sekse, ras, geaardheid, wereldbeschouwing of godsdienst. Daarnaast wilde hij dieren gelijke rechten geven. Overigens achtte hij overheidsbemoeienis wel noodzakelijk wanneer het welzijn en de welvaart van het individu in het gedrang kwamen.
Het Panoptikonprincipe
Hij bedacht een ronde gevangenis waarbij een enkele bewaker de hele gevangenis kon overzien vanuit het midden: het panoptikonprincipe. De term panoptikon komt uit het Grieks: pan = alle(s), optikon = zien. De bewaker kon weliswaar niet alle gevangenen tegelijk zien maar de gevangenen zouden zich toch bekeken voelen en zo hun gedrag aanpassen. En daar ging het Bentham natuurlijk om: “a mill for grinding rogues honest”. Een machine waarin schurken weer tot eerzame burgers werden gemaakt. Zijn principe kreeg in de negentiende eeuw niet veel navolging en de Nederlandse koepelgevangenissen zijn wat betreft schaal en uitvoering dan ook uniek te noemen in de wereld. Op een oude foto is de centrale bewakerspost te zien. Bovenop de bewakerspost staat een preekstoel. Het idee was dat een geestelijke zo alle gevangenen tegelijk kon toespreken zonder dat zij hun cel uit hoefden. Wellicht heb je al gemerkt dat de akoestiek in de koepel echter te slecht is om dit in de praktijk te laten functioneren. Daarom werd er al snel een aparte kapel gebouwd op het gevangenisterrein.
Jeremy Bentham’s Auto-Icon
Een laatste anekdote over Jeremy Bentham voordat je de iconische Koepel verlaat. De filosoof was waarschijnlijk atheïst en kon er daarom niet mee leven dat de kerk geld kreeg voor zijn begrafenis. Hij wilde zijn lichaam liever ten dienste stellen van de wetenschap. Daarom liet hij zich na zijn dood ontleden door vrienden. Daarna werd zijn skelet geprepareerd en zijn hoofd gemummificeerd. Het geheel werd uiteindelijk weer in elkaar gezet en aangekleed. Omdat het hoofd er niet meer zo smakelijk uitzag na het mummificatieproces, is het later vervangen door een wassen kopie. Je kunt zijn “Auto-Icon” of Zelf-Icoon, zoals Bentham het noemde nog steeds bewonderen op het University College London.
Ook interessant
