Wijnroeiers en merktekens

In 2013 werd er ten oosten van de Rat Verleghstraat een groot aantal veertiende en vijftiende eeuwse sporen opgegraven, waaronder een tonwaterput. Duigen van deze ton werden in het archeologisch depot schoongemaakt en onderzocht. In één van de duigen bleek een merkteken ingekrast. Het betreft zes (en een halve) parallelle horizontale lijnen met aan weerszijden twee diagonale lijnen. Uit een recente publicatie uit Groningen blijkt nu dat dit merkteken in diverse steden is teruggevonden en dat het gaat om een zogenaamd ‘wijnroeiersteken’.

Wijnroeiers
Op houten tonnen werden in het verleden diverse merktekens aangebracht, waaronder wijnroeierstekens. Het beroep van wijnroeier is bekend uit middeleeuwse geschriften; met behulp van een peilstok en wiskundige berekeningen bepaalden zij het volume dat in een ton of vat zat. Dit is nog te zien op prenten en gravures. Het bepalen van de hoeveelheid wijn in een ton werd ook wel ‘roeien’ genoemd, vandaar het beroep van ‘wijnroeier’. Hun bevindingen krasten de wijnroeiers vervolgens in het hout. Zo ontstonden er merktekens in houten tonnen en vaten. Elk wijnroeiersteken staat voor een bepaalde inhoudsmaat. Op basis van de inhoud van de ton werd de accijns vastgesteld. Steden of wijnstapelplaatsen hadden zo hun eigen systeem van wijnroeierstekens.

www.geheugenvannederland.nl

www.rijksmuseum.nl

Dendrochronologie
De duig met wijnroeiersteken uit Breda is dendrochrologisch onderzocht om een datering van het hout te krijgen. Vanwege het ontbreken van het spinthout (het hout tussen kernhout en bast in) was het alleen mogelijk een ondergrens van het kapinterval te bepalen. Met deze analyse dateren we de kapdatum van het hout voor de ton, die vervolgens nog een tweede leven kreeg als waterput. De vroegste kapdatum bleek 1436. De datering van de waterput zelf ligt vermoedelijk nog tientallen jaren later, aan het eind van de vijftiende eeuw. Dit komt overeen met het aardewerk uit de vulling van de waterput.

Vergelijkbare merktekens
Het wijnroeiersteken dat in de ton die in Breda gevonden werd gekrast is, werd ook op tonnen uit onder meer Groningen, Utrecht en Eindhoven gevonden. In totaal zijn er al acht vergelijkbare merktekens gevonden, daterend uit de periode 1350 tot 1550, verspreid over verschillende Nederlandse steden. Groningse onderzoekers hebben geprobeerd de herkomst van dit merkteken te achterhalen, wat niet zo makkelijk bleek en verder onderzoek vereist. Een uitgebreid artikel over het wijnroeien, de verschillende merktekens en hun herkomst is te lezen in Hervonden Stad 2017, het jaarboek voor archeologie, bouwhistorie en restauratie in de gemeente Groningen van 2017. Het rapport over de opgraving bij de Rat Verleghstraat is hier te downloaden.