De ambtsketen van de burgemeester van Breda

Door Gerard Otten Op maandag 16 maart 2015 is Paul Depla, de nieuwe burgemeester van Breda, geïnstalleerd in een bijzondere raadsvergadering in de raadzaal in het Stadhuis aan de Grote Markt. Na de beëdiging en een toespraak door de Commissaris van de Koning Wim van de Donk werd door plaatsvervangend raadsvoorzitter mevrouw Hanneke van Maanen de burgemeester de ambtsketen omgehangen.

Het omhangen van de ambtsketen is natuurlijk een symbolische handeling. Een ambtsketen wordt in Nederland door burgemeesters meestal bij officiële gebeurtenissen gedragen. Deze keten is in de regel uit zilver vervaardigd. De penning aan de keten is het teken van hun ambt. De ambtsketen is ingevoerd door minister Thorbecke. Hij vond dat burgemeesters een bepaald herkenningsteken moesten dragen, vooral bij brand, oproer of een stoornis van de openbare orde. Volgens het Koninklijk Besluit van 16 november 1852 moet het onderscheidingsteken dat door de burgemeester wordt gedragen, bestaan uit een zilveren penning met een middellijn van vier centimeter, met aan de ene zijde het rijkswapen en aan de andere zijde het gemeentewapen. De burgemeester moet de penning op de borst hebben hangen, hetzij aan een zilveren keten, hetzij aan een oranje zijden lint. De keten of het lint moet op beide schouders aan de kleding zijn vastgehecht.
De burgemeester, maar ook een waarnemend burgemeester, is verplicht de ambtsketen te dragen tijdens de vergaderingen van de gemeenteraad en bij een ontvangst van de koning, een minister of de Commissaris van de Koning. Ook moet de burgemeester officieel de keten dragen als hij zich in het openbaar vertoont in geval van brand, bij oproer, bij samenscholing of een andere stoornis van de openbare orde. Het is niet verplicht de keten bij elk openbaar optreden te dragen. Het voorschrift de ambtsketen te dragen in geval van brand, oproer enzovoorts is natuurlijk echt een voorschrift uit de negentiende eeuw, toen de burgemeester het hoofd van de politie was en hij als burgemeester herkenbaar moest zijn.
Tegenwoordig geven burgemeesters hun eigen invulling aan het voorschrift. De ene draagt de ambtsketen bij vrijwel alle openbare of officiële activiteiten, de andere burgemeester alleen als het protocollair echt niet anders kan. Overigens is het een ongeschreven wet dat de burgemeester de ambtsketen van zijn stad alleen in zijn eigen gemeente draagt. Net zo'n ongeschreven wet is het dat burgemeesters bij het uitreiken van onderscheidingen in een andere gemeente toestemming kunnen vragen voor het dragen van de keten waarbij het wapen dan wordt omgedraaid. Men ziet dan het koninklijk wapen en niet dat van de eigen gemeente. In België draagt de burgemeester een burgemeesterssjerp in de nationale kleuren van België zwart, geel en rood.

Het jubileum van burgemeester Van Sonsbeeck

De huidige ambtsketen werd op 4 juli 1931 aangeboden aan burgemeester mr. dr. W.G.A. van Sonsbeeck door het gemeentepersoneel van Breda ter gelegenheid van zijn twaalf-en-een-half jarig jubileum als burgemeester. De nieuwe ambtsketen werd voor de eerste maal door mevrouw Van Sonsbeeck om de hals van haar man gehangen.

De ambtsketen is van zilver. Twee schakels vertonen de afbeelding van een zon. Andere schakels vertonen een leeuw. De zon is afkomstig uit het familiewapen van Van Sonsbeeck. De leeuwen zijn Brabantse leeuwen. Oorspronkelijk waren de ronde schakels met zonnen en leeuwen verguld. Andere schakels vertonen het wapen van Breda met alleen de schuinkruisjes en een stadsmuur. Op de verbindingsschakel staat 1 januari 1919 - 1 juli 1931, een verwijzing naar het jubileum van Van Sonsbeeck. Op de aanhangende penning staat een gestileerd wapen van Breda met alleen de stadsmuur, zonder engel en leeuwen, met het omschrift Burgemeester van Breda. Merk op dat op de keten staat 1 juli 1931, terwijl hij op 4 juli officieel in gebruik is genomen. Op de achterzijde van de verbindingsschakel staat: Het gemeentepersoneel aan burgemeester Mr. Dr. W.G.A. van Sonsbeeck. Op de achterzijde van de penning is de Nederlandse leeuw afgebeeld, met kroon, zwaard en pijlenbundel.
Het ontwerp van de keten is van C.J. van der Hoef. De keten is vervaardigd door N.V. Koninklijke Begeer te Voorschoten. Chris van der Hoef (1875-1933) was een Nederlandse kunstenaar en een bekend medailleur. Hij was beeldhouwer, bouwbeeldhouwer, graficus, afficheontwerper, medailleur, tekenaar, keramist en sierkunstenaar. Vanaf 1910 wijdde hij zich uitsluitend aan het beeldhouwen en het maken van penningen. Hij woonde en werkte in Den Haag van 1925 tot zijn dood in 1933. Van der Hoef was een vertegenwoordiger van de Nederlandse Nieuwe Kunst, een stroming die in Duitsland Jugendstil genoemd wordt. De Jugendstil kent enerzijds de curvilineaire of versierende Art Nouveau, die de natuur koos als inspiratie, met vloeiende, golvende lijnen van plant- en diermotieven. Anderzijds richtte de geometrische Art Nouveau zich meer op strakke en geometrische lijnen en wiskundige motieven. Motieven uit de natuur keren hierin als abstracties terug. Van der Hoef werkte in beide stijlen. De medailles van Van der Hoef worden tot de fraaiste voorbeelden van deze kunst gerekend. Meestal zijn deze penningen in opdracht gemaakt bij de firma Koninklijke Begeer. In de jaren twintig werden zijn werken meer geabstract en werd hij duidelijk beïnvloed door de toenmalige Art Deco.

De oude keten verdwenen in 1940

Van Sonsbeeck beschouwde de ambtsketen als een geschenk dat aan hem persoonlijk was gedaan en toen hij in 1936 als gouverneur naar Limburg vertrok nam hij de keten mee. Bij de installatie van zijn opvolger B.H.Th. van Slobbe is een andere keten gebruikt, waarschijnlijk de oude van vóór 1931. In 1939 nog werd besloten, gezien de zorgwekkende financiële toestand van de gemeente geen nieuwe ambtsketen te laten vervaardigen. Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog, op zondag 12 mei 1940 werd Breda geëvacueerd, ook wel bekend als de Vlucht van Breda. Een gedeelte van de bevolking kon na drie dagen naar huis terugkeren, maar anderen zwierven nog maanden door Europa. Tijdens de evacuatie is de ambtsketen van de burgemeester verdwenen. Er moest dus een nieuwe keten worden aangeschaft. Ook deze keten kwam van de firma Koninklijke Begeer. Het werd een sobere keten uit de catalogus. Het was geen bijzonder ontwerp. Hij bevindt zich tegenwoordig in de collectie van Bredas Museum. De keten van zilver bestaat uit 23 schakels in twee modellen en een verbindingsschakel met de aanhangende penning. Op de penning staat het wapen van Breda met daaronder Burgemeester en rechts boven Breda.

Van Sonsbeeck schenkt zijn keten aan Breda

In 1949 bood oud-burgemeester Van Sonsbeeck zijn ambtsketen ten geschenke aan de gemeente Breda. Blijkbaar hebben Claudius Prinsen, de energieke burgemeester van Breda op dat moment en Van Sonsbeeck elkaar in het begin van dat jaar bij een of andere gelegenheid persoonlijk ontmoet en is dit toen ter sprake gekomen. Hij beschouwde de keten als een kostbaar aandenken, zei Van Sonsbeeck en hij vertrouwde er op dat de keten door burgemeester Claudius Prinsen en zijn opvolgers steeds zou worden gebruikt. Op 20 juli 1949 aanvaardde de gemeenteraad met vreugde en in dank de fraaie keten. De raad gaf blijk van zijn hoge achting en waardering voor Van Sonsbeeck. Voor het nageslacht zal deze ambtsketen een herinnering zijn aan een der mannen, die Breda hebben groot gemaakt. Op 21 december 1949 overhandigde Van Sonsbeeck persoonlijk op het stadhuis de keten aan burgemeester Claudius Prinsen. Sinds die tijd is de ambtsketen van Van Sonsbeeck door alle burgemeesters gedragen.

De ambtsketens van de dorpen

Ook de burgemeesters van de dorpen die in de loop van de tijd geannexeerd zijn door de gemeente Breda waren natuurlijk verplicht een ambtsketen te dragen. Er hebben dus ambtsketens bestaan voor de burgemeesters van Ginneken en Bavel (sinds 1942 Nieuw-Ginneken), Princenhage (sinds 1942 Beek (N.B.) en sinds 1951 Prinsenbeek) en Teteringen. In 1997 werden deze gemeenten opgeheven en grotendeels samengevoegd met de gemeente Breda. Deze ambtsketens waren van een eenvoudiger model, meestal een ketting van kleine schakels en een penning.
De ambtsketen van de burgemeester van Ginneken en Bavel deed na 1942 dienst als ambtsketen van de gemeente Nieuw-Ginneken. In de Nieuw-Ginnekense periode is de medaille door zilversmid Andriessen voorzien van een zilveren rand met de namen van de dorpen van de gemeente: Bavel, Galder, Strijbeek en Ulvenhout. Heusdenhout wordt niet genoemd. Dat wil zeggen dat de rand na 1961 is aangebracht, nadat Heusdenhout bij de gemeente Breda was gevoegd. Deze keten wordt nu permanent geëxposeerd in het Heemkundemuseum Paulus van Daesdonck in Ulvenhout.
De gemeente Princenhage schafte in 1853 een ambtsketen aan, een ketting met penning. De nieuwe gemeente Beek, later Prinsenbeek gebruikte tot en met 1982 nog steeds de oude keten van Princenhage. In 1982 werd besloten een nieuwe penning aan te schaffen met het wapen van Prinsenbeek en op de achterkant het rijkswapen. Er werd geen nieuwe ketting aangeschaft. Vanaf 1983 droeg de burgemeester de nieuwe keten. In de laatste raadsvergadering van Prinsenbeek op zondag 29 december 1996 nam de gemeenteraad van Prinsenbeek het besluit om de voorzittershamer en de ambtsketen met penning in bruikleen over te dragen aan de Heemkundekring Op de Beek. Op dinsdag 31 december 1996 (de laatste dag van de zelfstandigheid van de gemeente Prinsenbeek) nam de Heemkundekring ten huize van burgemeester Drs. K. de Vet de keten van Prinsenbeek en de losse penning van Princenhage in ontvangst. De objecten zijn permanent tentoongesteld in een vitrine in het museum de Rijf in Prinsenbeek. De lotgevallen van de ambtsketen van Teteringen na 1997 zijn onbekend. Voor de dorpen symboliseren deze ketens de vroegere onafhankelijkheid van deze gemeenten en men is dan ook erg gehecht aan deze relicten.

Bronnen
Inlichtingen zijn verstrekt door het Kabinet van de Burgemeester, door het Breda's Museum en door de Heemkundekringen Paulus van Daesdonck (Ulvenhout), Op de Beek (Prinsenbeek) en Teterings Erfdeel (Teteringen).
Stadsarchief Breda, Archief van de gemeentesecretarie Breda, 1926-1944 (ARC0004.2 ), doos 72, map VII. Ambtsketen voor den Burgemeester, 1937 t/m 1940.
Stadsarchief Breda, Archief van de gemeentesecretarie Breda, 1926-1944 (ARC0004.2 ), doos 523, map IIB. Stukken betreffende het 12½ -jarig ambtsjubileum van burgemeester Van Sonsbeeck, 1931.
Stadsarchief Breda, Archief van de gemeentesecretarie Breda, 1945-1959 (ARC0004.3), doos 139, map IV. Ambtsketen voor de burgemeester, 1949.
Rini Voermans, Prinsenbeek, van kerkdorp tot forensengemeente